Bài 12: Tổng quát tâm lí

Tâm lý ứng dụng

*Duy-an Nguyễn Thanh Liêm.

‘GIẢI QUYẾT TÌNH HUỐNG’ THEO LỨA TUỔI.

Theo thống kê, trong giao tiếp ứng xử hàng ngày, người ta sử dụng 55% ngôn ngữ không lời, 7% ngôn ngữ thuần lời, 38% kết hợp cả 2 hình thái trên…


Tình huống: Cuộc họp đã bắt đầu được 45’. Một thành viên đến trễ…
a/. Thành viên này luôn đi trễ.
b/. Lần đầu tiên thành viên này đi trễ.
Bạn là người chủ toạ cuộc họp, bạn sẽ nói gì với thành viên này?
- ………………………………
(Ghi nhận và nhận xét các ý kiến, các câu nói. Lưu ý các câu hỏi và những câu có ngầm ý đoán xét, lên án…)
(Mỗi tình huống có 3 cách nhìn: tích cực, tiêu cực hoặc cả 2!)



*Công thức chung: (4 bước)

• Sự việc (nêu sự kiện, vấn đề…)
• Cảm xúc (đối với sự kiện đó…)
• Hiệu quả (tích cực / tiêu cực của sự việc…)
• Góp ý (định hướng cụ thể… phát huy hay sửa đổi cách nào?)

Thí dụ: (trong tình huống trên)
Trường hợp a/:
“Bạn ơi, lần này bạn lại đi trễ nữa rồi, mà trễ những 45’ (1); Tôi cũng như cả nhóm rất bức xúc (2); Vì thấy mình không được tôn trọng và phải lặp lại cho bạn những gì mà cả nhóm đã thảo luận trong suốt 45’ vừa rồi (3); Lần sau, nếu đến trễ, bạn phải thông báo trước nhé! (4)”.
Trường hợp b/:
“Cả nhóm rất lo lắng (2) khi thấy bạn lần đầu tiên đi họp trễ (1). Ai nấy bồn chồn, họp mà cứ chia trí không biết bạn có gặp sự cố gì không (3); Thôi, mình tiếp tục họp đi, lần sau cố gắng nhé! (4)”
· Bạn hãy cho biết sự khác nhau về nội dung giữa 2 lời nói. Lý do?

+ Khác biệt:
- Về sự việc: mức độ nặng / nhẹ…
- Về cảm xúc: cá nhân / tập thể…
- Về hậu quả: mức độ nặng / nhẹ ; đương sự / tha nhân (tập thể)…
- Về góp ý: cụ thể / chung chung…
+ Lý do: Chính bản thân đương sự!

Vậy nếu đương sự là những thiếu nhi ở những lứa tuổi khác nhau?
Chắc chắn rằng các em thiếu nhi ở những lứa tuổi khác nhau (và…) sẽ có những tâm lý hoàn toàn khác nhau. Một người Huynh Trưởng giỏi phải nắm bắt được tâm lý ở lứa tuổi các em là một chuyện, nhưng còn phải biết ứng dụng một cách phù hợp và chính xác trong cách cư xử với các em là chuyện khác – chuyện quan trọng hơn!
Chúng ta thử cùng nhau ứng dụng ‘Tâm lý 4 bước’ cho Đoàn sinh:

I. LỨA TUỔI ẤU NHI.
- Ở lứa tuổi này, chúng ta cần nhấn mạnh bước 1 (sự kiện). Phải nêu sự kiện thật rõ ràng và ngắn gọn. Vì ở tuổi này các em chưa phân biệt chính xác được đúng / sai; công / tội; chuyện cổ tích thần tiên / người thật việc thật đời thường…
- Cũng cần nêucho các em biết rõ cảm xúc (bước 2) của chúng ta (và những người khác) đối với em hoặc việc em làm, lời em nói… Vì lứa tuổi này rất muốn biết cảm xúc và thái độ của người khác dành cho mình… (đừng dùng từ trừu tượng quá).
- Ở bước 3, chúng ta đề cập đến hậu quả đối với tha nhân, nhưng lưu tâm nhiều đến người thân của em hoặc những người mà em yêu thích. Vì lứa tuổi này không quan tâm lắm những hậu quả đối với bản thân mà chỉ chú trọng ‘người khác có làm sao không?’…
- Riêng bước 4, cũng giống như bước 1, phải vạch rõ phương pháp cụ thể nhất để các em khắc phục (hoặc phát huy), đừng chung chung. Vì tuổi này là tuổi ‘ăn chưa no, lo chưa tới’, cần phải chỉ rõ ra cho các em thực hiện. Tốt nhất là cùng thực hiện với các em.
Thí dụ 1:Đã 3 tuần rồi mà em vẫn chưa thuộc được kinh tin. Chị lo cho em quá! Em không thuộc kinh tin sẽ không thể đọc kinh tối chung với ba mẹ ở nhà được. Bây giờ, 2 chị em mình sẽ cùng nhau ngồi xuống đây học kinh này em nhé! Nào em lấy sách kinh ra đi…
Thí dụ 2: Bé Hà này! Chị rất vui khi thấy em tuần qua ngày nào cũng đi lễ sáng. Chắc là ông bà em vui lắm và Chúa Giêsu cũng vui nữa vì thấy em rất siêng năng. Em nhớ dặn ba mẹ gọi em dậy đi lễ sáng để Đội Saviô mình cùng nhau thi đua nhé!

II. LỨA TUỔI THIẾU NHI.
- Ở tuổi Thiếu Nhi, chúng ta không nhấn mạnh đến sự kiện, nhưng cũng cần nêu cho em biết những điều thuộc về trách nhiệm bản thân mà các em đã làm, đã nói (Bước 1). Không ‘trầm trọng hoá’ vấn đề, nhưng cần đi thẳng vào vấn đề chứ không vòng vo, hay giảm nhẹ.
- Bước nêu cảm xúc, với lứa tuổi Thiếu Nhi, chúng ta phải nhấn mạnh (chữ ‘rất’, ‘cực kỳ’…) thái độ của mình và của những người khác nữa đối với các em (có thể dùng những từ tượng hình, tượng thanh), để các em có thể tưởng tượng được những cảm xúc khách quan nhất…
- Khác hoàn toàn với lứa tuổi Ấu, với tuổi Thiếu chỉ đề cập đến những hậu quả liên quan đến chính cá nhân, bản thân em đó (nếu tiêu cực); và hậu quả liên quan đến cả cá nhân lẫn cộng đoàn (nếu tích cực). Tuy nhiên cả 2 trường hợp, chúng ta chỉ đề cập đến cách nhẹ nhàng…
- Bước 4, với tuổi Thiếu, chúng ta cũng đưa ra phương pháp cụ thể để khắc phục (hoặc phát huy), nhưng nên ở số nhiều để các em có thể lựa chọn (Tuổi này là tuổi đòi hỏi tự do). Cần nhấn mạnh đến phương pháp khắc phục; cá biệt cũng nên thực hiện với các em…
Thí dụ 1:Em lại bỏ học Giáo Lý để đi chơi game. Cha Xứ sẽ rất buồn khi biết chuyện này; bố mẹ em ở nhà cũng sẽ không hài lòng, mọi người cũng rất bất bình và anh cũng cực kỳ khó chịu về chuyện này. Em làm như vậy sẽ trở thành một thói quen xấu, rồi sau này em sẽ sống Đạo rất bê bối. Anh đề nghị từ tuần tới, em không nên đi học Giáo Lý sớm, đợi khi anh đi dạy Giáo Lý ngang nhà sẽ gọi em đi nha.
Thí dụ 2: Long ơi, chị được biết trong tuần vừa qua em rất bận rộn cùng với ba mẹ xây sửa nhà cửa. Chắc cả nhà em vui lắm, và chị cũng hãnh diện rất nhiều về em. Em đã bắt đầu trưởng thành hơn trong việc biết quan tâm giúp đỡ mọi người và biết hy sinh – làm việc bác ái rồi đấy. Mai mốt có dịp thực thi việc bác ái hy sinh nào, em nhớ rủ bạn Hoà với, vì bạn ấy cũng thích phục vụ giống em vậy, đồng ý nhé…

III. LỨA TUỔI NGHĨA SỸ.
- Đây là lứa tuổi của những tự ái, bốc đồng và tự mâu thuẫn… do đó phải nhẹ nhàng khi đề cập sự kiện, vì em đã tự thân biết mình sai hay đúng chỗ nào rồi, đừng khơi sâu vào điểm này sẽ làm hỏng việc. Bước 1 này, chúng ta nên ‘tâm sự’ với Nghĩa Sỹ là tốt nhất.
- Ở bước 2, đối với Nghĩa, chúng ta hạn chế những từ ướt át tình cảm dễ gây ngộ nhận, mà nên dùng những trạng từ (ngạc nhiên, không tin, lấy làm lạ, khó hiểu…) để diễn tả và nhấn mạnh cảm xúc của mình. Tuổi này, đôi khi bất cần tất cả mà chỉ cần một người thôi!...
- Giống như bước 2, bước 3 cũng là đỉnh cao của sự nhấn mạnh! Phải nhấn mạnh hậu quả đối với chính bản thân em, vì tuổi này là tuổi đang rất chú trọng việc tự trau chuốt và hoàn thiện bản thân. Đặc biệt là đừng đem bất cứ người nào ra để ‘hù doạ’ các em, kể cả Chúa!...
- Bước 4, chúng ta chỉ cần nêu vài phương hướng (định hướng) cho các em lựa chọn trong việc khắc phục, (hay phát huy); Tuy chỉ là những định hướng nhưng cũng phải rất cụ thể để các em có thể áp dụng được mà không thấy rằng bị áp chế!
Thí dụ 1:Chị hoàn toàn không thể tin được là em lại đi giao du với những người như vậy để rồi cùng rủ nhau làm những việc không hay như hôm qua. Thật tình là chị rất ngạc nhiên… Em thấy đó, làm như thế thì còn gì là tính cách của một ‘nam nhi tri chí’ chứ? Thôi, từ mai trở đi em không nên đi chơi với những người đó nữa nhé.
Thí dụ 2: Linh ơi, em biết không, chị vui lắm! Chị không ngờ em của chị lại có một hành động đáng quý như vậy đối với những người khuyết tật. Khi thực hiện nhiều những hành vi tương tự, em sẽ trở thành đáng yêu trong tim chị và trong mắt mọi người. Em cần phát huy hơn nữa với cả những người nghèo và những người bệnh tật nữa em nhé.
# Những trình bày ở trên có thể dùng được cho mọi tình huống khác trong cuộc sống hàng ngày (kể cả đồng sự, thượng cấp…)
Thí dụ 1: Thưa thầy, micro trên bàn còn rất tốt. Em hơi ngạc nhiên khi thấy thầy chưa dùng đến. Làm như vậy, thầy sẽ rất mệt khi phải truyền đạt cho một lớp học đông và chúng em cũng nghe không rõ ý thầy. Xin thầy cứ tự nhiên sử dụng micro thử xem ạ…
Thí dụ 2: Mẹ ơi, con rất cảm phục và rất biết ơn mẹ khi thấy mẹ nhìn anh ấy với ánh mắt thiện cảm hơn. Như vậy con thấy hạnh phúc hơn, anh ấy cũng bớt ngại ngùng khi đến nhà mình và mẹ cũng thấy vui hơn mẹ nhỉ. Tiện đây con cũng xin mẹ cho phép anh ấy đến nhà mình chơi mỗi tuần 1 lần vào chiều thứ bảy hoặc chiều thứ tư mẹ nhé!
Tóm lại: Nếu dùng 3 mức độ: mạnh (M) – hơi mạnh (m) – nhẹ (N) để chỉ cường độ trong 4 bước ứng xử với tâm lý lứa tuổi thiếu nhi thì:

Ngành


Bước 1


Bước 2


Bước 3


Bước 4


Ấu


M


m


N


M


Thiếu


m


M


N


M


Nghĩa


N


M


M


m

Lưu ý: Lặp đi lặp lại tên em thay vì chỉ nói ‘em’ suông sẽ đánh động tâm hồn các em rất nhiều, vì các em sẽ cảm thấy mình được quan tâm, được để ý. Đặc biệt những em học yếu mà hay quậy phá thường có tâm lý muốn được người khác và bạn bè chú ý…

(Còn típ..)

TỔNG QUÁT VỀ TÂM LÝ THIẾU NHI

Có rất nhiều yếu tố ảnh hưởng đến tâm lý con người, nên những gì được viết ra đây chỉ là những nét hết sức khái quát, do kinh nghiệm và quan sát rồi tổng hợp…chứ đây không phải là mẫu số chung cho mọi người, mọi thời, mọi nơi!Bởi vì đối tượng con người vẫn mãi mãi là một huyền nhiệm đòi ta phải khám phá liên tục.


I. TÂM LÝ CHUNG CỦA CÁC EM TỪ 4-6 TUỔI:

# Nhận định: Đây là lứa tuổi đơn sơ, hồn nhiên và dễ thương nhất; nhưng dạy Giáo Lý cho lứa tuổi này không phải là chuyện dễ.

1/. Đây là lứa tuổi mà thế giới bị thu gọn tối đa trong một cặp ‘mẹ-con, con-mẹ’ (do đó ta thấy phần đông là các cô dạy Mẫu Giáo). Lứa tuổi này là lứa tuổi phó thác, tin tưởng hoàn toàn nơi cha mẹ. (Vì lẽ đó mà Chúa Giêsu đã nói: ‘Nước Trời dành cho những ai giống như chúng’ Mc 10,14 – giống ở việc phó thác và tin tưởng tuyệt đối).
2/. Lứa tuổi này sống trong sự thần tiên huyền diệu, trong một thế giới mà ý muốn là toàn năng. Thích làm trò vui và pha trò duyên dáng, rất đỗi trẻ con.
3/. Chính vì sự thần tiên đó mà lứa tuổi này muốn là trung tâm điểm của vũ trụ, muốn người khác chú ý, vì vậy rất độc tài; hay ghen tỵ và hờn mát nếu không thỏa mãn tự ái.
4/. Lứa tuổi này hay bắt chước, nhất là bắt chước cha mẹ (bắt chước cả lời ăn tiếng nói lẫn hành vi cử chỉ), và rất hay đặt câu hỏi ‘Tại sao?’.

# Tóm lại:Lứa tuổi này như một tờ giấy trắng, rất dễ dàng ghi lên đó những gì ta muốn, tuy nhiên, phải hết sức thận trọng: những lời nói hay cử chỉ của ta (dù là vô tình) đều được các em copy nhanh chóng.

II. TÂM LÝ CHUNG CỦA CÁC EM TỪ 7-9 TUỔI:

# Nhận định: Đã bắt đầu vào ‘tuổi khôn’ mà theo quy định của Giáo Hội, các em đã có thể nhận lãnh các Bí tích Hoà Giải, Thánh Thể, Thêm Sức.
1/. Lứa tuổi này các em đã nhanh chóng phân biệt được rõ ràng chuyện thần tiên và chuyện thật, cũng như phân biệt được một cách chính xác điều thiện và điều ác.
2/. Lứa tuổi đã biết suy nghĩ chín chắn hơn một chút dù còn rất ham vui. Thích tìm hiểu và đã biết so sánh (so sánh các ý kiến với nhau, so sánh những gì đã học được với thực tế, so sánh lời nói với việc làm của người khác).
3/. Lứa tuổi đã bắt đầu đi học nên tính cộng đồng, đồng đội, bạn bè cũng bắt đầu phát triển. Dễ sống hòa đồng nhưng cũng muốn biết người khác nghĩ gì về mình.
4/. Lứa tuổi thích thưởng thức vẻ đẹp thiên nhiên, biết hướng nội. Các cảm quan về tôn giáo đã trỗi dậy nên nhạy cảm với những vấn đề thiêng liêng, mầu nhiệm.

# Tóm lại: Ở lứa tuổi này, tâm tình tôn giáo đã chớm nở. Những gì thuộc về đức tin mà các em học được hầu như sẽ được mang theo rất lâu sau này. Đây là một giai đoạn rất quan trọng đối với các Giáo Lý Viên – Huynh Trưởng (nhất là các Giáo Lý Viên – Huynh Trưởng phụ trách các lớp xưng tội rước lễ vỡ lòng) trong việc dạy cho các em tôn thờ và tin yêu Chúa Giêsu Thánh Thể.

III. TÂM LÝ CHUNG CỦA CÁC EM TỪ 10-12 TUỔI:

# Nhận định: Đây là lứa tuổi mà chúng ta dễ nhận ra tâm tính, tánh tình của chúng nhất.

1/. Lứa tuổi này thường hướng ngoại, thích hoạt động và khám phá, do đó dễ bị ngoại cảnh lôi cuốn.
2/. Lứa tuổi chú trọng đến chuyện công bằng nên thiên về luật lệ (khi chơi thì chú trọng luật chơi, khi học thì để ý đến tính toán, văn phạm…) vì vậy trẻ đã bỏ hẳn những chuyện thần tiên nhưng đồng thời lại bắt đầu ưa thích chuyện phiêu lưu mạo hiểm.
3/. Lứa tuổi này trí nhớ đã phát triển mạnh bên cạnh những vấn đề thuộc phái tính. Tuy nhiên chúng thường đánh giá nhau theo những tiêu chuẩn phụ thuộc bên ngoài (con trai: học giỏi, khỏe mạnh, chơi hay, … con gái: tóc dài, mắt to, hát hay…).
4/. Lứa tuổi đã có bạn thân, thường tụ tập thành nhóm chơi với nhau và rất dễ bị ảnh hưởng qua lại với nhau. Rất thích làm nổi (dù là tiêu cực) để khẳng định cái tôi của mình trong một nhóm nhỏ hoặc trong một cộng đoàn.

# Tóm lại:Phải hết sức tránh để các em tuổi này bị bất mãn, vì lứa tuổi này là thế. Các cử điệu không còn phù hợp nữa (đôi khi còn là điều cấm kỵ đối với một số em có tính mắc cỡ). Cần hướng dẫn trẻ đi vào chiều sâu hơn là hình thức bên ngoài để các em có thể tự mình khám phá ra Thiên Chúa.

IV. TÂM LÝ CHUNG CỦA CÁC EM TỪ 13-15 TUỔI:

# Nhận định: Đây là một lứa tuổi chuyển tiếp giữa trẻ con và người lớn. Ưa kể chuyện mới xảy ra hôm qua bằng câu mở đầu: ‘Hồi đó mình còn nhỏ…’ Lứa tuổi này nổi tiếng là khó dạy và vô kỷ luật, đòi hỏi các nhà giáo dục phải hết mực lạc quan, khéo léo và thạo tâm lý.

1/. Lứa tuổi này vì không còn là trẻ nhỏ, nhưng lại chưa phải là người lớn; Mặt khác, sự phát triển mau chóng về mặt sinh lý làm cho trẻ mất quân bình về tâm lý. Bên cạnh đó, ý thức về tự do cũng chớm nở nhưng lại còn vụng về nên thường tự vệ, bào chữa …, cố vươn lên để chứng tỏ mình khác với trẻ nhỏ nên sinh ra phê phán, chống đối (có khi chống đối công khai và rất có hệ thống).
2/. Là lứa tuổi dậy thì nên phái tính phát triển mạnh, tâm lý hay thay đổi (có khi là một đứa trẻ dễ bảo dễ thương, nhưng có khi làm ra vẻ người lớn bằng cách bướng bỉnh, bất tuân, chống đối…) Nam thì hướng ngoại: ưa lao động sáng tạo, rèn thể lực và ý chí, tập tính can đảm,… nữ thì lại hướng nội: mộng mơ, tình cảm và hay làm dáng.
3/. Lứa tuổi này thường sống với những ước mơ màu hồng và dám hy sinh quảng đại để biến những ước mơ đó thành hiện thực; nhưng lại cũng rất dễ nản lòng khi thấy thực tế khác xa với những gì mình mơ ước; ham thích nghệ thuật. Hay thần thánh hóa nên có những thần tượng trần tục như: siêu sao điện ảnh, ca nhạc, thể thao,… vì vậy có thể ‘chết được’ nếu thần tượng của mình bị sụp đổ.
4/. Lứa tuổi này cũng có những hoài bão, những lý tưởng cao cả; vì vậy cũng rất phù hợp để ươm trồng và phát triển ơn gọi (dù quan niệm về Thiên Chúa ở tuổi này nhìn chung còn hời hợt và nông cạn).

# Tóm lại:Lứa tuổi này đòi giảng viên phải có một sự mạch lạc trong Giáo Lý, đồng thời chính bản thân Giáo Lý Viên – Huynh Trưởng phải tỏ ra mình cũng đang theo đuổi một lý tưởng cao cả mới có thể khuyến khích được các em. Bên cạnh đó bớt nhấn mạnh đến kỷ luật, vâng lời… Sẽ rất nguy hiểm cho lứa tuổi này nếu ở Giáo Xứ nào mà sau khi đã Thêm Sức xong, không có chương trình Giáo Lý tiếp theo hoặc không có hội đoàn, đoàn thể nào cho các em tham dự, tham gia tiếp tục.

V. TÂM LÝ CHUNG CỦA CÁC EM TỪ 16-18 TUỔI:

# Nhận định: Đây là lứa tuổi đã biết suy nghĩ, chín chắn, ham hiểu biết, tự chủ và lựa chọn. Do đó đức tin ở trẻ đã có ý thức hơn; tuy nhiên, cũng vì vậy mà trẻ gặp khó khăn thường xuyên hơn – có khi rất trầm trọng – trong lãnh vực đức tin.

1/. Lứa tuổi này thường hay đặt vấn đề và chỉ thỏa mãn khi nào được giải đáp thật hợp lý và khúc chiết. Những gì mà các em ở tuổi này tự khám phá ra thì quan trọng hơn những gì mà được học, bởi vậy ưa phê phán người khác, nhưng sự phê phán đó lại bị tình cảm chi phối.
2/. Lứa tuổi này hay tuyệt đối hóa vấn đề và hay tự tín. Hướng về tương lai hơn là chú ý đến thực tế thường nhật. Các thần tượng đã bớt đi tầm ảnh hưởng, nhưng nơi các em lại có óc thủ lãnh; đồng thời ở lứa tuổi này nam nữ đã bắt đầu biết tán tỉnh nhau để tiến tới tình yêu phái tính.
3/. Ở lứa tuổi này trẻ vẫn rất kính phục những tấm gương sống tỏa sáng nhân đức; nhưng những người có học vấn, tri thức lại rất quan trọng đối với trẻ. Chúng chỉ phục những ai hơn hẳn chúng về tri thức. Hành động mà không nghĩ xa, không cân nhắc những hậu quả có thể xảy ra cũng là đặc trưng của tâm lý trẻ ở tuổi này.
4/. Lứa tuổi này đã ý thức được cái ‘tôi’ của mình cùng với trách nhiệm và quyền lợi. Hiểu chính xác hơn về tội lỗi và luật lệ, nhất là luật luân lý tự nhiên. Nơi trẻ phát sinh những ước vọng hội nhập xã hội. Thích tìm hiểu quá khứ, lịch sử; nhưng lại chỉ nhìn những biến cố xảy ra bằng đôi mắt chủ quan…

# Tóm lại:Ở lứa tuổi này, thích hợp nhất vẫn là những mẫu người Giáo Lý Viên – Huynh Trưởng có được một tính cách tổng hợp: vừa là cha mẹ, vừa là thầy, vừa là một thủ lãnh, vừa là anh chị, nhưng đồng thời cũng là một người bạn tri kỷ của các em. Các em rất cần được cảm thông, được hiểu rõ tâm tình và nguyện vọng, cũng như rất cần sự khích lệ, chia sẻ và nhất là gương sáng của ta. Tuy nhiên, người làm gương cần phải kín đáo, tế nhị, phải xóa bỏ mình đi, tránh gây ảnh hưởng cá nhân hoặc biến mình thành thần tượng cho các em. (x. Jn 3.30: ‘Đức Kytô phải lớn lên, còn tôi phải nhỏ lại’).